همان اندازه که فرهنگ ایرانی در زبان و ادبیات فارسی متبلور شده است، ویژگی‌ های زبانی که گویشوران به کار می‌برند نیز بر فرهنگ عمومی جامعه اثر خواهد گذاشت.  

نخستین بار، ادوارد ساپیر و بنجامین وُرف، زبانشناسان آمریکایی در اوایل قرن بیستم، نظریه‌ای درباره ارتباط میان زبان و فرهنگ ارائه کردند. بر اساس نظریه ساپیر-وُرف (Sapir-Whorf hypothesis)، زبانی که یک جامعه از آن استفاده می‌ کند، روی اندیشه و حتی هنجارهای رفتاری در آن جامعه اثرگذار است.

 

این نظریه، سخنی نو در زبانشناسی به شمار می‌رفت. تا آن روز، پژوهشگران می‌ پنداشتند که اثرگذاریِ جامعه و زبان بر یکدیگر، یک‌سویه و از جامعه به زبان است. اما ساپیر و وُرف، عکس این موضوع را نیز صادق می‌دانستند.

 

 

ارتباط فرهنگ و زبان

 

بررسی زبان، یکی از روش‌های مطالعات فرهنگی است؛ زیرا زبان، واقعیت‌هایی که حتی در منابع تاریخی ذکر نشده‌اند را آشکار می‌کند. مثلا در گذشته، در زبان پارسی، برای اسب، چندین واژه وجود داشت:

 

اسب: واژه‌ای عمومی؛ مادیان: اسب ماده؛ رخش: اسب آجری‌ و سپید؛ چَرمه: اسب سپید؛ توسن: اسب سرکش؛ نَوَند: اسب نجیب و نیک‌نژاد؛ باره: اسب نیرومند؛ سمند: اسب متمایل به زردرنگ؛ و…

 

امروزه همۀ اینها در زبان فارسی، اسب هستند. روشن است که اسب در ایرانِ کهن، اهمیتی فراوان داشت و امروزه اهمیت خود را از دست داده است. وجود نام‌هایی در تاریخ ایران که از اسب گرفته شده‌اند (جاماسپ، گشتاسپ، تهماسپ و…) نیز موید همین واقعیت است.

 

در زبان کره‌ای، ضمیر ملکی اول شخص را معمولا به صورت جمع به کار می‌برند. مثلا به ندرت از شهروندان کره جنوبی می‌شنوید که بگویند کشورم، خانه‌ام، مدرسه‌ام،…، بلکه واژه‌های کشورمان، خانه‌ مان، مدرسه‌ مان،… را استفاده می‌کنند.

 

این در حالی است که خانه یا کشورِ یک انگلیسی‌زبان، my home یا my country است؛ مگر آنکه آن فرد در حال گفت‌ وگو با یک هم‌ وطن یا یک هم‌ مدرسه‌ای باشد. این وضعیت، ناشی از فرهنگ کره‌ای است که در آن، گروهی که فرد بدان تعلق دارد، مهمتر از خود فرد تلقی می‌شود.

 

در زبان کره‌ای، شما اگر با دوست خود گفت‌وگو می‌کنید، می‌توانید از واژه‌های na-yi (سِن) و bab (غذا) استفاده کنید، اما وقتی با پدربزرگتان سخن می‌ گویید، باید از yeon-sae (سِن) و jin-ji (غذا) استفاده کنید. ازاین دوگانه‌های “عادی و محترمانه” و حتی سه‌ گانه‌های “عادی، محترمانه، بسیار محترمانه”، در زبان کره‌ای فراوان وجود دارد. این ویژگی، در واقع حاصلِ هنجارِ احترام به بزرگترها در جامعه است.

 

ویژگی‌های که در زبان کره‌ای گفته شد، در زبان ژاپنی هم دیده می‌شود.

 

گاه طبیعت، روی فرهنگ اثر می‌گذارد و این اثرِ فرهنگی را نیز می‌توان در زبان مشاهده کرد. در زبان ژاپنی، 50 واژه برای باران وجود دارد. ژاپنی‌ ها برای باران معمولی، شدید، آهسته، باد و باران، برف همراه با باران، باران همراه با برف، هوای بارانی غیرابری، باران در شب، باران بهاری، تابستانی، پاییزی، زمستانی، باران مطبوع که هر 10 روز یکبار ببارد، هوای پساباران، باران طولانی، باران ناگهانی بعدازظهر و… یک یا گاه چند واژه دارند.

 

حتی فرهنگِ خانوادگی هم مستقیما روی زبان فرزندان اثر می‌گذارد. “جوآن تاف” زبانشناس آمریکایی، سال 1977 پژوهشی روی دو گروه از کودکان انجام داد. گروه نخست، پدر و مادرانی تحصیل‌ کرده و متخصص داشتند. گروه دوم، تحت نظر والدینی تحصیل‌ نکرده و بی‌ تخصص یا نیمه‌ متخصص بزرگ شده بودند. در سن سه سالگی، کودکانی که والدین بی‌ تخصص داشتند، از زبان برای بیان جزئیات تجربه‌ها، پیش‌ بینی رویدادهای آینده و برنامه‌ریزی و استدلال استفاده نمی‌کردند.

 

البته این کودکان کمابیش دارای توان استدلال و پیش‌ بینی بودند، اما اندیشه‌ هایشان را به زبان نمی‌آوردند. همین دو گروه از کودکان در سنین بین پنج و نیم تا هفت و نیم سالگی نیز دوباره بررسی شدند و معلوم شد که کودکان در خانواده‌های بی‌ تخصص، هنگام گفت‌ وگو از پاسخ‌ های کوتاه و ساده استفاده می‌کنند.

 

تا اینجا، روشن است که بازتابِ فرهنگِ جامعه را در زبان آن جامعه می‌توان دید. اما آیا زبان نیز می‌ تواند در فرهنگ جامعه بازتاب داشته باشد؟

 

 

تاثیر زبان بر فرهنگ

 

همان‌گونه که “احساسِ مالکیتِ مشترک” و “احترام به بزرگتر” در کره جنوبی به ترتیب، باعث کاربرد ضمیر ملکیِ جمع و ایجاد دو یا سه لفظ برای بسیاری از واژگان شده است، کاربر ضمیر ملکی جمع و سخن‌ گفتنِ محترمانه با بزرگتر نیز به کودکانِ کره‌ای می‌آموزد که باید به مالکیت مشاع احترام بگذارند و فرهنگ شرقی در ارتباط با بزرگترها را ارج بنهند.

 

زبانشناسان در زمینه تاثیر زبان بر فرهنگ، پژوهش‌های فراوانی کرده‌اند. کریستین فالتیس در سال 1998، نشان داد که اگر الگوهای زبانی و شیوه‌های فراگیری در خانه به الگوهای زبانی و شیوه‌ های فراگیری در مدرسه شبیه باشد، کودک از بخت بیشتری برای پیشرفتِ تحصیلی برخوردار خواهد بود.

 

“لیرا برودیتسکی” (Lera Boroditsky) استاد دانشگاه استانفورد و پژوهشگر حوزه “زبان و ادراک”، در سال 2010 با انتشار پژوهشی در روزنامه وال استریت ژورنال به‌ روشنی نوشت “زبان روی توانایی‌های انسان‌ در مسائل پیچیده و انتزاعی، مانند زمان، شمار، کوک‌های موسیقی، روابط خانوادگی، اخلاق و احساسات اثر می‌گذارد.”

 

در زیر، به شماری از دستاوردهای پژوهشگران که نشان می‌ دهد چگونه زبان می‌تواند روی فرهنگ جامعه اثر بگذارد، اشاره می‌کنیم:

 

– چون زبان روسی، واژه‌های بیشتری برای تعریف رنگ‌های آبی کبود و روشن دارد، روس‌ها به صورت بصری هم توانایی بیشتری در تشخیص رنگ‌های آبی دارند.

 

– چون در زبانِ برخی قبایل بومی استرالیا، به جای چپ و راست، از شمال و جنوب و شرق و غرب استفاده می‌شود، اعضای این قبیله توانایی بیشتری در جهت‌ یابی فضایی یافته‌اند.

 

– از آنجایی که در زبان قبیله “پیراها” در آمازون (برزیل)، اغلب به جای عدد از واژگانی مانند “اندک” و “بسیار” استفاده می‌شود، اعضای این قبیله در حفظ کردن اعداد و مقادیر ضعیف هستند.

 

– چون در زبان‌های ژاپنی و اسپانیولی معمولا از کنشگرِ سببی استفاده نمی‌شود (به جای حسن کوزه را شکست، می‌ گویند کوزه شکست)، گویشوران این دو زبان، در به یاد آوردن عاملِ حادثه ضعف دارند. در یک پژوهش، فیلم‌ هایی از رویدادهای عمدی و غیرعمدی برای گویشوران ژاپنی، اسپانیایی و انگلیسی پخش شد. گویشوران ژاپنی و اسپانیایی، عامل رویدادهای عمدی را به خوبی به یاد می‌آوردند، اما در به یاد آوردن عامل حوادث غیرعمدی ضعیف عمل می‌کردند؛ حال آنکه عملکرد گویشوران زبان انگلیسی در هر دو مورد یکسان بود.

 

– از گروه‌ هایی از گویشوران زبان‌های انگلیسی، عبری و پورمپورا (بومی استرالیا) خواسته شد که پس از تماشای یک سری از تصاویر، آنها را روی زمین بچینند. انگلیسی‌زبانان هر بار تصویرها را از چپ به راست و عبری‌ زبانان هر بار از راست به چپ می‌چیدند. این مسیرِ نوشتن در زبان‌های انگلیسی و عبری است. جالب این است که پورمپورایی‌ ها هر بار عکس‌ها را از شرق به غرب گذاشتند. یعنی با حرکت صندلیِ آنها از شمال به جنوب، مسیر چینش تصاویر هم تغییر می‌کرد.

 

همین ارتباط تنگاتنگ میان زبان و فرهنگ، سبب شده است که نخبگان جامعه، به صورت تجربی از ابزار زبان، برای اصلاح رفتارها استفاده کنند. مثلا گفته می‌شود:

 

نگوییم: این موضوع به تو ربطی ندارد.

 

بگوییم: این موضوع را خودم حل می‌کنم.

 

یا نگوییم: به درد نمی‌خورد.

 

بلکه بگوییم: مناسب من نیست.

 

در ظاهر، جمله‌های پیشنهادی از جمله‌های رایج، زیباتر هستند. اما در باطن، گویشور با به کار بردنِ جمله‌های پیشنهادی، می‌آموزد که حتی در زمانِ اختلاف هم به مخاطبان احترام بگذارد.

 

 

فرهنگ و زبان انگلیسی

 

جامعه انگلیسی‌زبان، به پویایی و تولید عادت دارد و این عادت، مستقیما در زبان انگلیسی بازتاب یافته است. تنها بخشی از واژگانی که زبان انگلیسی تولید می‌کند، به علوم و فن‌ آوری مربوط است؛ گویشورانِ این زبان، پیوسته برای پدیده‌های جدید فرهنگی و اجتماعی در حال واژه‌سازی هستند.

 

ایالات متحده آمریکا فرهنگستانِ زبان یا حتی چیزی شبیه به آن ندارد و واژه‌سازی، اغلب از رسانه‌ها آغاز می‌شود و اگر مردم واژۀ نو را بپذیرند، آن واژه به فرهنگ زبان انگلیسی افزوده می‌شود.

 

برای آشنایی با روند واژه‌ سازی در زبان انگلیسی، مثالی می‌آوریم. اواخر دوران ریاست‌ جمهوری جرج بوش پسر، بهای نفت به‌ شدت افزایش یافت و قیمت بنزین در ایالات متحده تقریبا دو برابر شد. با آغاز تابستان سال 2008، بسیاری از شهروندان آمریکایی که به مسافرت تابستانی عادت داشتند، سفر با قیمتِ نجومیِ بنزین را به‌صرفه نیافتند و رسانه‌های آمریکایی برای توصیف این وضعیت، مردم را به staycation تشویق کردند. این واژه، ترکیبی از stay (ماندن) + vacation (تعطیلات) است و یعنی تعطیلات را در خانه ماندن و جایی نرفتن!‍

 

مثال دیگر، واژه freegan است. از اواسط دهه 90 میلادی، جنبش‌هایی در غرب با هدف مخالفت با اقتصادِ مصرف‌ گرا و تشویق به بازیافتِ همه چیز (حتی غذا) پا گرفت. این جنبش‌ها کم کم از نظر بسیاری از مردم افراط‌گرایانه تلقی شد و ابتدا رسانه‌ها و سپس مردم به واژه freegan که ترکیبی از free (آزاد، همه چیز) و vegan (گیاه‌خوار) بود، اقبال نشان دادند. همان‌ گونه که برخی گیاه‌ خواران برای مقابله با ستم بر حیوانات گوشت نمی‌خورند، “همه‌چیز گیاه‌ خواران” هم تقریبا به همه محصولات بازار به دیدۀ تردید و مخالفت می‌نگرند.

 

مسلما “دشواریِ سفر به دلیل هزینه‌های بالا” یا “مخالفت با اقتصاد مصرف‌گرا”، پیش از کشورهای انگلیسی‌زبان، در بسیاری دیگر از کشورهای جهان نیز تجربه شده بود، اما برای یک انگلیسی‌زبان اصلا اهمیت ندارد که زبان‌های دیگر به این پدیده‌ها چه می‌گویند. یک گویشور زبان انگلیسی، به دلیل فرهنگی که بالاتر بدان اشاره شد، تمایل دارد برای هر پدیده بر اساس قواعد زبان خود، واژه تولید کند.

 

انگلیسی‌زبانان هر سال، صدها واژه و گاه ساختار را در زبان انگلیسی تولید می‌کنند تا این زبان، به‌روز، پویا و در حال پیشرفت بماند و اصولا در درازمدت بقایش تضمین شود. برای سنجشِ میزان واژه‌سازی در میان انگلیسی‌ زبانان، کافی است بدانیم که تنها در سه‌ ماهه نخست سال 2017 میلادی، 147 واژه جدید به فرهنگ آکسفورد افزوده شد که اغلب آنها واژگان غیرتخصصی بودند. نسخه آنلاین این فرهنگ، هر سه ماه یکبار به‌روزرسانی می‌شود.

 

 

  فرهنگ ایرانی و زبان فارسی

 

در فرهنگ امروز ایران، یعنی در لحظه نگارش این مقاله، گرایش به تولید، ضعیف‌تر از گرایش به مصرف است. برای مثال، ناچاریم به برخی واقعیت‌های تلخ اشاره کنیم. در ایران، گوشی هوشمند تولید شد، اما اغلبِ مردم، فارغ از کیفیتِ گوشیِ ایرانی، گوشی رده چندم چینی را به آن ترجیح دادند.

 

چندی پیش، برای خرید مبلمان به مرکز مبل در شهر تهران رفتم. یکی از فروشندگان تاکید می‌کرد که “اگر گفتند مبل ما پارچه ترک است، باور نکنید؛ همه پارچه‌ها چینی هستند”. دو واقعیت در پشت این سخنِ فروشنده نهفته بود: نخست آنکه شنیدن عبارت پارچه خارجی برای بسیاری از مشتریان وسوسه‌کننده است. دوم آنکه با وجود تولید پارچه در ایران، بسیاری از تولید کنندگان مبلمان اگر پارچه ترک استفاده نکنند، از پارچه چینی استفاده می‌کنند!

 

در اینجا به ریشه‌های مصرف‌ گرایی به جای تولید کاری نداریم، بلکه خودِ پدیده اهمیت دارد. خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) در آستانه نوروز 1396، کارزاری را برای خرید کالای ایرانی در شب عید به راه انداخت که گامی بسیار پسندیده بود. اما این کارزار، خود نشان می‌داد که پدیدۀ گرایش به مصرفِ کالای خارجی در جامعه وجود داشته است.

 

بازتاب این پدیده در زبانی که گویشورانِ ایرانی استفاده می‌کنند نیز دیده می‌شود. این موضوع، مطلقا به معادل‌ سازی‌های خوب یا بد ارتباط ندارد. چنانکه معادلی زیباتر از شهرآورد شاید نشود در زبان فارسی ساخت. این واژه، از قضا به موقع هم پیشنهاد شد و زمانی که بسیاری از مردم با واژه دربی یا داربی آشنا نبودند، شهرآورد وجود داشت، اما همچنان در مقابل این واژه مقاومت می‌شود.

 

گرایش به پرهیز از تولید و اعتماد به کیفیتِ محصول خارجی، کار را به جایی رسانده است که واژه‌هایی که سالها بخشی از زبان روزمرۀ مردم بوده‌اند را نیز اندک اندک با معادل‌های انگلیسی جایگزین می‌کنیم. نمونه‌اش واژه‌هایی مانند گذرنامه، روادید، فناوری، ترابری و… است.

 

برخی گزارشگران فوتبال نیز این روزها از save عالی، دایو زدن، پاس کات بک، گلر خوب، هت تریک کردن و… بسیار استفاده می‌کنند. این افراد مسلما فراموش نکرده‌اند که واژه‌های یادشده تا همین چند سال پیش در زبان فارسی، دفع عالی، شیرجه رفتن، پاس به عقب، دروازه‌بان خوب و سه‌گله شدن بود. این را می‌دانند، اما فرض بر این است که استفاده از معادل‌ های خارجی، کیفیت گزارش را افزایش می‌دهد.

 

وضعیت در مورد واژه‌سازی برای معادل‌های بیگانه در حوزه‌های تخصصی، به مراتب از این نیز دشوارتر است، زیرا این ادعا وجود دارد که واژه‌ سازی، زنجیره ارتباطِ علمیِ ایرانیان را با جهان قطع می‌کند. بسیاری از کسانی که اینگونه ادعا می‌کنند، با وجود آشنایی با همه اصطلاحات انگلیسی در رشته خود، قادر نیستند حتی 10 دقیقه یکی از موضوعات درسی در آن رشته را به زبان انگلیسی شرح بدهند یا دو صفحه درباره‌اش مقاله بنویسند.

 

واقعیت این است که مطالعۀ یک دانش به زبان فارسی، با مطالعۀ همان دانش به زبان انگلیسی از نظر محتوا کاملا یکسان و از نظر زبانی، کاملا متفاوت است و اصولا هیچ زنجیره‌ای وجود ندارد که واژه‌سازی بخواهد آن را قطع کند. بنابراین اگر کسی بکوشد و زبان انگلیسی را فرابگیرد، یادگیری معادل برای گروهی از واژگان تخصصی، به هیچ وجه کار دشواری نخواهد بود. آموزش زبانِ تخصصی در دانشگاه‌های جهان نیز با همین هدف به وجود آمده است که اصطلاحات تخصصی در زبان خارجی تدریس شود.

 

 

فرجام سخن

 

معمولا گفته می‌شود که ساماندهی و پویایی در زبان فارسی از این نظر که “زبان” یکی از عناصر هویت ملی ایرانیان است، اهمیت دارد و باید از آن در مقابل هجوم واژگان و ساختارهای بیگانه محافظت کرد. این سخن، حتما درست است؛ اما پویایی در زبان، از این جنبه نیز اولویت دارد که می‌تواند مستقیما روی فرهنگ جامعه اثر بگذارد.

 

از این رو، واژه‌سازی که فقط یکی از معیارهای پویایی در زبان شمرده می‌شود را نباید اقدامی انفعالی در مقابل ورود واژگان خارجی، بلکه اقدامی کنشگرانه برای پویاییِ جامعه دانست.

 

 

 

منابع برای مطالعه بیشتر:

 

1 – نظریه ساپیر- ورف

 

http://www.dictionary.com/browse/sapir-whorf-hypothesis

 

2 – زبان و فرهنگ

 

https://www.education.com/reference/article/culture-language/

 

زبان و فرهنگ

 

http://www.lexiophiles.com/uncategorized/the-relationship-between-language-and-culture

 

زبان و فرهنگ

 

https://www.languageandculture.com/cultures-languages

 

زبان و فرهنگ

 

http://www.robertsfund.org/articles/lost-in-translation.html

 

3 – چه بگوییم، چه نگوییم

 

http://www.beytoote.com/fun/visual/say-quote1-phrases.html

 

4 – تازه‌ترین به‌روزرسانی در فرهنگ آکسفورد

 

http://public.oed.com/the-oed-today/recent-updates-to-the-oed/march-2017-update/new-words-list-march-2017/

 

5 – واژه‌های ژاپنی برای باران

 

http://www.faena.com/aleph/articles/50-words-to-describe-rain-in-japanese/

 

6 – نگاهی به فرهنگ کره‌ای از دریچه زبان 

An Insight into Korean Culture through the Korean Language

 

 

انتشار در ایرنا: 26/2/1396

پیوند در ایرنا مقاله

جایگاه و کاربردِ «را» در زبان فارسی

زمان رضاخانی

را چیست؟

را در زبان فارسی، واژه‌ای نقش‌نما است؛ یعنی برخلاف خواهر، برادر، صندلی، درخت،… واقعیتِ بیرونی ندارد، بلکه نقش‌های دستوری و نحویِ جمله را تعیین می‌کند.

همچنین را از جمله حروف اضافه در زبان فارسی است.

نقشِ را در نحو، نمایشِ مفعول مستقیم است.

 

مفعول چیست؟ مفعول مستقیم کدام است؟

مفعول بخشی از جمله است که از فعل تاثیر می‌پذیرد. بنابراین، در جمله‌ی علی سیب را خورد، علی کننده و فاعل است؛ در حالی که تاثیر این فعل، به طور مستقیم بر سیب واقع می‌شود. پس سیب را مفعول مستقیم می‌نامیم.

گاه بخش‌هایی از جمله، از فعل تاثیر نامستقیم می‌گیرند. مثال‌ها:

1.    علی سیب را به حسن داد.

2.    علی سیب را از حسن گرفت.

3.    علی سیب را در کیفش گذاشت.

4.    علی سیب را برای حسن خرید.

در هر چهار جمله‌ی بالا، “علی” فاعل است. همچنین در هر چهار مثال، فعل به طور مستقیم بر سیب انجام شده است و “سیب” نقش مفعول مستقیم دارد.

اما در جمله‌های اول، دوم و چهارم، حسن؛ و در جمله‌ی سوم کیفش نیز از فعل تاثیر پذیرفته‌اند و در اصطلاح، مفعول‌های باواسطه یا به طور دقیق‌تر، مفعولِ به‌یی (مفعولٌ به)، مفعولِ ازی (مفعولٌ منه)، مفعولِ برایی (مفعولٌ له) و مفعولِ دری (مفعولٌ فیه) نامیده می‌شوند.

مفعول مستقیم را با این دو پرسش‌واره، می‌توانیم آزمایش کنیم: چه کسی را؟ چه چیزی را؟

بنابراین، می‌گوییم «علی چه چیزی را به حسن داد؟» و پاسخ البته سیب است.

مفعول در ساده‌ترین شکلِ خود، تنها یک کلمه است: سیب

اما مفعول می‌تواند دو یا چند کلمه باشد: سیبِ سرخ، سیبِ سرخِ رسیده، سیبِ سرخِ تازه‌رسیده‌ی سردرختی،….

حال به تفاوتِ این دو جمله توجه کنید:

5.    علی سیب را سرخِ رسیده به حسن داد.

6.    علی سیبِ سرخِ رسیده را به حسن داد.

در مثال 5، تاکید بر سیب است و «سرخ رسیده» بیشتر نقش قیدی دارد.

در مثال 6، «سیب سرخ رسیده» یک گروه‌واژه‌ی مفعولی است و نقش‌نمای را به کل گروه‌واژه بازمی‌گردد.

اکنون به تفاوتِ این دو مثال دقت کنید:

7.    واشینگتن باید سیاست خود را در سوریه تغییر دهد.

8.    واشینگتن باید سیاست خود در سوریه را تغییر دهد.

حال بیایید جمله‌ها را کامل‌تر کنیم:

7. تکمیلی: استفاده از نیروی نظامی برای پیشبرد اهداف سیاسی، رویکرد همیشگی آمریکا در مناسبات بین‌المللی بوده است؛ اما با توجه به پیچیدگی شرایط سوریه و حضور موثر تهران و مسکو در منطقه، واشینگتن باید سیاست خود را در سوریه تغییر دهد.

این جمله یعنی، سیاستِ واشنگتن هرچه هست، در سوریه باید تغییر کند.

8.تکمیلی: ایالات متحده در سال‌های اخیر از شورشیان مسلح برای سرنگونی دولت بشار اسد استفاده کرده است. با توجه به شکستِ این رویکرد، به نظر می‌رسد که واشینگتن باید سیاستِ خود در سوریه را تغییر دهد.

این جمله یعنی، سیاست واشینگتن در تمام جهان استفاده از شورشیان مسلح نیست؛ بلکه این سیاستِ ویژه‌ی واشینگتن در سوریه است و باید تغییر کند.

نکته: گروه‌واژه‌ها را می‌توان با حروف ربط به یکدیگر وصل کرد و را همچنان به کل گروه‌واژه‌های متصل به یکدیگر اشاره خواهد داشت. مثال:

9.    شرکت فوجی پخش فیلم را با کیفیت 4k آغاز کرد.

10.    شرکت فوجی پخش فیلم با کیفیت 4k را آغاز کرد.

11.   شرکت فوجی پخش فیلم با کیفیت 4k را در اینترنت آغاز کرد.

12.   شرکت فوجی، طبق وعده‌ی خود، پخش فیلم با کیفیت 4k در اینترنت را آغاز کرد.

در مثال 9، منظورِ گوینده می‌تواند این باشد که شرکت فوجی برای نخستین بار وارد حوزه‌ی پخش فیلم شده است و کیفیت فیلم‌هایش هم 4k است.

در مثال 10، منظورِ گوینده ‌می‌تواند این باشد که فوجی پیشاپیش در کارِ پخش فیلم بوده، اما پخش فیلم با کیفیتِ 4k را تازه آغاز کرده است.

تفاوتِ ظریفِ مثال‌های 11 و 12 را نیز زمانی می‌توان فهمید که مثال 11 را این‌گونه بسط دهیم: «شرکت سونی پخش فیلم با کیفیت 4k را در شبکه خانگی آغاز کرد و به سایر بخش‌ها توسعه داد، اما شرکت فوجی پخش فیلم با کیفیت 4k را در اینترنت آغاز کرد و به سایر بخش‌ها گسترش داد.»

حالا مفهوم و کاربردِ را در مثال 12 با مثال 11 کاملا متفاوت است.

و مثال دیگر:

13.   ژاپن، تایلند و میانمار، قراردادِ ساخت منطقه ویژه اقتصادی را در داوِی (Dawei) امضا کردند.

14.   ژاپن، تایلند و میانمار، قراردادِ ساخت منطقه ویژه اقتصادی در داوی (Dawei) را امضا کردند.

واقعیت این است که قرارداد نه در داوِی، بلکه در توکیو امضا شده است؛ اما محتوای قرارداد، “ساختِ منطقه ویژه اقتصادی در داوِی” است. بنابراین جمله 14 منظور گوینده را می‌رساند و جمله 13 نادرست است.

و باز مثالی دیگر:

15.   اولاند سفر خود به ترکیه را برای شرکت در نشستِ گروه 20 لغو کرد

16.   اولاند سفر خود به ترکیه برای شرکت در نشستِ گروه 20 را لغو کرد

و باز هم مثالی دیگر:

17.  آژانس نخستین گزارش امسال خود را درباره ایران منتشر می‌کند

18.  آژانس نخستین گزارش امسال خود درباره ایران را منتشر ‌می‌کند

پرسش کلیدی: با توجه به مثال‌هایی که تا اینجا گفته شد، آیا درست است که بگوییم «در زبان فارسی، “را” هرچه از فعل دورتر باشد، صحیح‌تر است»؟!!

 

جمله‌واره‌ی مفعولی چیست؟  

تا اینجا متوجه شدیم که مفعولِ مستقیم، می‌تواند یک واژه یا یک گروه‌واژه باشد و «منظورِ گوینده» است که در این زمینه، نقشِ تعیین کننده دارد.

اکنون به مثال‌های زیر توجه کنید:

19.   اینکه من به دانشگاه می‌روم،…

20.   اگر همه چیز درست باشد،…

مثال‌های 19 و 20، فعل هم دارند و نمی‌توانند گروه‌واژه (عبارت) قلمداد شوند. از سویی، هیچ‌یک از آنها جمله‌ی کامل و مستقل نیستند. به مواردی مانند این دو مثال، “جمله‌واره” می‌گوییم.

حال به مثالِ زیر دقت کنید:

21.   شما که می‌دانید در سازمانِ ما هیچ چیز سر جایش نیست! پس “اگر همه چیز درست باشد” را حداقل از زبان شما نباید بشنویم.

در مثالِ 21 مشاهده می‌کنیم که یک سخن یا یک جمله‌واره هم می‌تواند مفعول مستقیم باشد.

 

** آزمایشِ “اینکه”

به دلیل نقشی که جمله‌واره‌های مفعولی دارند، اغلبِ فارسی زبانان، مثال 16 را درست و مثال 17 را نامانوس می‌دانند:

22.    هیات‌مدیره، اینکه علی مدیرعامل باشد را اهانت به خود تلقی کرد.

23.    هیات‌مدیره، این را که علی مدیرعامل باشد، اهانت به خود تلقی کرد.

در مثال 22، {اینکه علی مدیرعامل باشد}  یک جمله‌واره‌ی مفعولی است.

اکنون بیاییم نقش مفعولیِ جمله‌واره و گروه‌واژه را با آزمایشِ سنتیِ “چه چیزی را” و “چه کسی را” ارزیابی کنیم.

هیات مدیره چه چیزی را نپذیرفت؟

این را

اینکه علی مدیرعامل باشد را

هیات مدیره چه چیزی را به او داد؟

مسئولیت را

مسئولیت امور اداری را

 

جمله‌واره‌های نقش‌دار

بالاتر دیدیدم که مفعول می‌تواند یک واژه، گروه‌واژه یا جمله‌واره باشد. این وضعیت در مورد سایر نقش‌های نحوی نیز صادق است. در ادامه، خواهیم دید که قید نیز ممکن است یک جمله‌واره باشد.

 

زبان محاوره

در زبان محاوره نیز مانند زبانِ رسمی و نوشتاری، “را” می‌تواند به یک واژه، گروه‌واژه یا جمله‌واره اشاره کند. در گفتارِ فارسی، نقش‌نمایِ “را” به صورتِ  ro یا o بیان می‌شود:

سوال: کیو میگی؟

پاسخ:

24.   اونی که پشت دایی ایستاده رو میگم.

25.   اونیو که پشت دایی ایستاده میگم.

 

در جمله‌ی 24 “کسی که پشتِ دایی ایستاده است”، مفعول مستقیم است. در جمله‌ی 25، “کس” مفعول مستقیم و “پشت پنجره” قید مکان است. در مثال 25، بر “کس” تاکید بیشتری شده است. در حالی که در جمله‌ی 24، بر “کس” و “جایی که ایستاده”، به یک اندازه تاکید می‌شود.

 

نمودار درختیِ مفعول بی‌واسطه در نحو فارسی

ورود به حوزه‌ی نمودارهای درختی، به‌دلیل گستردگی مباحث نحوی، ریسک بزرگی است. با این حال، صرفا برای اشاره‌ای گذرا، بد نیست به نمودارِ درختیِ مفعولِ بی‌واسطه در زبان فارسی، نگاهی بیندازیم.

در زبانِ فارسی، هر جمله‌ی ساده، از دو بخشِ نهاد و گزاره تشکیل شده است. مثال: علی رفت.

در جمله‌های پیچیده‌تر، گروه‌های قیدی و هسته‌ها و وابسته‌های دیگر هم به جمله اضافه می‌شوند. برای نمونه، به مثالی اشاره می‌کنیم که دکتر “مهدی مشکوه‌الدینی”، استادتمامِ زبانشناسی، برای نمایشِ جایگاهِ گروه‌های قیدی در جمله، می‌آورد: وقتی از خانه بیرون آمدم، آفتاب هنوز سر نزده بوده.

توضیح: مثلث در نمودارهای درختی، بدین معناست که می‌شود عبارتِ زیرِ مثلث را به جزئیاتِ نحویِ بیشتری تقسیم کرد.

حال اگر جمله‌ای بنویسیم که در آن، مفعول‌های بی‌واسطه و باواسطه وجود داشته باشد، نمودار درختیِ زیر را در ساده‌ترین حالت، خواهیم داشت.

 

*   مفعول بی‌واسطه در فارسی می‌تواند گروه اسمی باشد، چون با اسم آغاز می‌شود.

* مفعول باواسطه در فارسی می‌تواند گروهِ حرفِ اضافه‌ای باشد، چون با حرف اضافه آغاز می‌شود.

حال گویشورِ زبان فارسی، می‌تواند هریک از این گروه‌ها را با یک هسته و چندین وابسته گسترش دهد. مثلا در اینجا، می‌خواهیم گروه اسمی که مفعول بی‌واسطه‌ی مااست را گسترش دهیم:

 

گویش های ایرانی، تاریخ و شباهت های آوایی

زمان رضاخانی

کلیدواژه ها: فارسی، کردی، گیلکی، مازندرانی، بلوچی، لری، تالشی،…

نمایه: در این مقاله به تاریخ پیدایش گویش های ایرانی، ویژگی های زبان ایرانی باستان، گویش های ایرانی شرقی و غربی، و سه نمونه از الگوهای آوایی در گویش های ایرانی شمال غربی و ایرانی جنوب غربی به صورت گذرا پرداخته می شود.

 

حدود 3.000 سال پیش از میلاد، قومی که ما آنان را هند و اروپایی می نامیم، در سرزمین هایی بالاتر از ایرانِ امروز می زیستند (1). گروهی از این اقوام بعدها به سوی اروپا و گروهی دیگر به سوی هند رفتند؛ به همین دلیل نیز به نام هند و اروپایی شناخته می شوند.

از همین نیای مشترک، قبیله ای به نام آریا حداقل با سه مقصد متفاوت، به سوی جنوب مهاجرت کرد:

الف – گروهی که هند و آریایی نامیده می شوند و پیش از مهاجرت ایرانیان (که آنها هم آریایی بودند) به هند رفتند. طبعا زبانِ این افراد در گذر زمان و بر اثر همزیستی با اقوام تازه، دگرگون شد.

زبانشناسان، زبانِ آن گروه از آریاییان که دیرتر مهاجرت کردند را ‘ایرانی آغازین’ (proto-Iranian) می نامند. ایرانی زبانان نیز در چند گروه، به سرزمین های جنوبی آمدند که ب و پ از آن جمله اند:

ب – گروهی در مهاجرت به جنوب، به سرزمین هایی رسیدند که ‘باختر’ و ‘مَرگو’ نامیده می شوند. ‘مرو’ مهمترین شهر مرگو است و باختر جایی در پای رشته کوه های پامیر (سرچشمه آمودریا) است که امروزه شهرهای سمرقند، سرخ کُتَل، قندوز و… را دربر می گیرد.

زبانِ این گروه را ‘ایرانیِ شرقی’ می نامیم. باستان شناسان تخمین می زنند که ایرانیانِ شرقی بین سال های 2.100 تا 1.750 پیش از میلاد، به مرگو و باختر رسیده اند.

پ – گروهی که به دربند و آذربایجان و غربِ ایرانِ امروزی آمدند. این گروه، دیرتر از ‘گروه ب ‘ به مقصد رسیدند. گروه پ، از جمله شامل سه قبیله به نام های ماد، پارس و پارت بودند و اگرچه تفاوت لهجه داشتند، اما زبانشان یکی بود و سخن یکدیگر را بسادگی می فهمیدند.

مادها احتمالا قدرت بیشتری داشتند و در مناطق خوش آب و هوای شمالی و مرکزیِ غرب ایران ساکن شدند و چنانکه می دانیم، نخستین امپراتوری ایران را نیز تشکیل دادند. پارس ها به جنوب و جنوب غربی ایران آمدند و پارت ها به سوی شرقِ ایرانِ امروزی رفتند.

بسیاری از زبان ها و گویش های ایرانی در شمال غربی، غرب و مرکز ایران امروزی که به فارسی هم شبیه هستند، اما تفاوت های گویشی دارند، در واقع، بازماندگان زبان های مادی و پارتی اند. البته مرزکشی میان گویش های مادی و پارتی کار بسیار دشواری است؛ چنانکه مثلا در گذشته تصور می شد زبان کردی بازمانده زبان مادی است، اما امروز بسیاری از زبانشناسان، کردی را بازمانده گویش پارتی می دانند.

به هر روی، به گویش هایی که بازمانده گویش های مادی و پارتی هستند، ‘ایرانی شمال غربی’ و به گویش هایی که بازمانده گویش پارسی هستند، ‘ایرانی جنوب غربی’ می گوییم.

زبان و گویش های فارسی، لُری، دری (افغانستان)، تاجیکی، بوشهری، دزفولی، شوشتری، کُمزاری (که در تنگه هرمز و شمال کشور عمان گویشور دارد) و… جنوبی غربی هستند و گویش های گورانی (در استان کرمانشاه)، کردی، گیلکی، مازندرانی، بلوچی، ابیانه ای، ابوزیدآبادی، میمه ای، آشتیانی، نطنزی، سمنانی، سرخه ای، سنگسری، شاهرودی (که در شاهرود واقع در جنوب غربی خلخال در استان اردبیل گویشور دارد) و… شمالی غربی اند. همچنین گویش تالشی که علاوه بر ماسوله، ماسال، آستارا، اسالم و شاندرمنِ ایران، در لنکران و کرانه های غربی دریای خزر در جمهوری آذربایجان نیز سخنگو دارد، از دسته زبان های ایرانی شمالی غربی است.

 

** ویژگی های زبان ایرانی باستان

زبان ایرانی باستان، از نظر آواشناسی، ساخت واژه و دستور زبان، تفاوت های فراوانی با زبان ها و گویش های ایرانی نو داشته است. برای نمونه، اسم در زبان ایرانی باستان، با سه جنسیت (مذکر، مونث، خنثی)، سه شمار (مفرد، مثنی، جمع) و هشت حالت (نهادی یا ‘فاعلی’، رایی یا ‘مفعولی’، وابستگی یا ‘اضافی’، ندایی، بایی یا ‘مفعول معه’، برایی یا ‘مفعول له’، ازی یا ‘مفعول عنه’ و دری یا ‘مفعول فیه’) صرف می شد.

برای درک بهتر موضوع، دو اسم ایرانیِ باستان را تنها در سه حالتِ آن بررسی می کنیم: ایرانیانِ باستان به واژه ‘دین’ که در حالت فاعلی مفرد ‘daena’ بود، در حالت مفعولیِ مفرد ‘daenam’ می گفتند و اگر کسی می خواست دین را صدا کند، باید می گفت ‘daene’. اکنون واژه ‘گر’ به معنای ‘کوه’ را در نظر بگیرید. ‘گر’ امروز هم در گریوه (به معنای گردنه) و در نام بسیاری از اماکن ایران (گراب، گرکش،…) دیده می شود. ایرانیان باستان به واژه ‘گر’ که در حالت فاعلی مفرد ‘gairish’ بود، در حالت مفعولی مفرد ‘gairim’ می گفتند و اگر کسی می خواست کوه را صدا کند، باید می گفت ‘gaire’.

با گذر زمان، زبان های ایرانی ویژگی های پیچیده دستوری و آوایی شان را از دست دادند و ساده تر شدند. البته زبان های ایرانی شرقی، همچنان بسیاری از ویژگی های دستوری و آوایی ایرانیِ باستان را حفظ کرده اند و دگرگونی ها در زبان های ایرانیِ غربی بسیار بیشتر است.

زبان ‘پشتو’ که در افغانستان یکی از دو زبان رسمی است؛ زبان های پامیری (از جمله ‘سَریکُلی’ که در بخش هایی از استان شینجیانگِ چین استفاده می شود و نیز برخی زبان های محلی تاجیکستان) و زبان ‘وَخی’ که در شمال شرقی افغانستان، شمال پاکستان و شمال غربی چین سخنور دارد، از جمله زبان های ایرانی شرقی هستند. افزون بر این، زبان ‘اوسِتی’ که در دامنه های شمالی قفقاز و در مرزهای گرجستان و روسیه گویشور دارد نیز از زبان های ایرانی شرقی است.

 

** شباهت های آوایی

چنانکه پیشتر اشاره شد، بسیاری از زبان های شمال غرب و مرکزی ایران، گویش های به جا مانده از زبان های مادی هستند. بنابراین، طبیعی است که شباهت های آوایی داشته باشند. در واقع، با نگاهی دقیق به این گویش ها می توان نموداری از الگوهای آوایی مشترک در زبان های ایرانی شمالی غربی و تفاوت آنها با زبان های ایرانی جنوبی غربی را یافت. برای مثال وقتی از الگوی همانندی /و/ شمالی و/ب/ جنوبی در بسیاری از واژه ها سخن می گوییم، طبیعی است که بسیاری از گویش های شمال غربی، ‘بچه’ را به صورت ‘وچه’، ‘شب’ را به صورت ‘شو’ و ‘آب’ را به صورت ‘aw’ یا ‘ow’ تلفظ کنند.

باید توجه داشت که می توان برای گویش های ایرانی، الگوهای دستوری نیز تهیه کرد، اما در اینجا تنها به بیان تنها چند نمونه از الگوهای آوایی بسنده می شود.

پیش از آنکه به تنها سه نمونه از الگوهای تبدیل آوایی در گویش های شمال غربی و جنوب غربی بپردازیم، بیان این نکته ضروری است که این الگوها در همه ی زبان های شمالی یا جنوبی وجود ندارد؛ در واقع ما با پیوستاری از زبان ها رو به رو هستیم که در این پیوستار، هرچه زبانی ویژگی های شمالیِ بیشتر داشته باشد، بیشتر شمالی است و هرچه ویژگی های جنوبی بیشتر داشته باشد، بیشتر جنوبی است. پس صرفا به این خاطر که گویش لُری به آب می گوید ‘ow’ نمی توان آن را شمالی دانست. ظاهرا زبان های گورانی و تالشی، از جمله شمالی ترین زبان های غربی ایران هستند.

در هر گروه، افزون بر زبان فارسی یا لری که زبان های جنوب غربی هستند، شماری از گویش های شمال غربی نیز آورده شده و در انتهای بسیاری از گروه ها یک نمونه از زبان های شرقی نیز نمایش داده شده است تا شباهت آوایی میان زبان های شمال غربی و زبان های شرقی ایران نشان داده شود.

توضیح آوانگاری: /â/ و /ā/ شبیه به /آ/ در آب تلفظ می شود و /a/ شبیه به /ا/ در ابر است.

/š/ مانند /ش/ در شب تلفظ می شود و /ž/ مانند /ژ/ در ژیان است.

 

1 – همانندی /b/ جنوبی با /v/ و /w/ شمالی

ابر

فارسی: /abr/

ابیانه ای: /āvr/

اشتهاردی، کشه ای، شهمیرزادی: /avr/

کردی کرمانشاهی: /hâur/

کردی کورمانجی: /awr/

گورانی: /hawr/

پشتو: /owre/

====

باد

فارسی: /bād/

لری (غربی جنوبی): /bay/

ابوزیدآبادی، آشتیانی، بادُرودی، جوشقانی، میمه ای: /vād/

مازندرانی، گورانی: /vâ/

گیلکی: /va/

کردی: /wâ/

ابیانه ای: /vōy/

بلوچی: /gwāt/ و /bād/

پشتو: /wagā/، /wō/

===

باران

فارسی: /bārān/

آشتیانی، سیوندی، گورانی کندوله ای،…: /vārān/

کردی کرمانشاهی: /wârân/

مازندرانی: /vāreš/

گیلکی: /vāraš/

میمه ای، محلاتی، جوشقانی،…: /vārun/

بلوچی: /gwāriš/ و /bārišt/

سریکلی: /waryj/

===

برف

فارسی: /barf/

گیلکی، مازندرانی، نطنزی، نائینی، سنگسری،…: /varf/

شاهرودی، خوئینی، افتری، بیابانکی، لاسگردی،…: /var/

کردی کرمانشاهی، کردی سلیمانیه: /wafr/

کردی گروسی: /wāfer/

بلوچی: /warf/

میمه ای، گزی، جوشقانی: /värf/ (واکه /آ/ کوتاه)

پشتو: /wāwra/

===

 

2 – همانندی /z/ جنوبی با /ž/ (ژ) و /j/ (ج) شمالی

روز

فارسی: /ruz/

بهدینی: /ruž/

کلاسوری: /rü/ و /ruž/

کردی: /ruž/ و /rož/

نراقی، بادُرودی، کاشانی یهودی،…: /ruj/

زازا: /rož/ و /roj/

سمنانی: /ru/ و /ruž/

پشتو: /rwaj/ و /rez/

===

زیر

فارسی: /zir/

سمنانی، سنگسری، سرخه ای، لاسگردی، کردی عبدویی،…: /žir/

گیلکی، مازندرانی، نطنزی، تالشی،…: /jir/

===

زِه (بخشی از تیر و کمان)

فارسی: /zeh/

کَفرانی: /žeh/

کاشانی: /že/ و /zeh/

کردی: /žih/ و /že/

گزی: /že/ و /žē/

زِفره ای: /že/

گورانی: /ži/ و /ze/

بلوچی: /jig/ و /jeg/

پشتو: /žay/

===

تیز

فارسی: /tiz/

گورانی: /tež/ و /tiž/

کردی، سمنانی، سنگسری، سرخه ای، لاسگردی،…: /tiž/

کردی کورمانجی: /tüž/

مازندرانی و شهمیرزادی: /tej/

دلیجانی، ابراهیم آبادی، نراقی، سگزآبادی: /tij/

===

 

3 – همانندی /د/ جنوبی و /ز/ شمالی

دانستن

فارسی: /dānestan/

لری: /donesse/

ابیانه ای: /zun-/

گورانی، کردی عبدویی، بلوچی: /zān-/

لکی: /zânǝst/، /zǝnâst/

نطنزی: /zon-/، /zonay/

تالشی ماسالی: /zuneste/

تالشی ماسوله ای: /zon-/، /zonoss/

سَریکُلی: /wazon-/، /wazond/

===

داماد

فارسی: /dāmād/

لری: /domā/

آشتیانی، خوئینی،…: /zāmā/

میمه ای: /zumād/

مازندرانی: /zumā/، /zemā/

گورانی کندوله ای: /zâmâ/

بلوچی: /zāmāt/

بلوچی رخشانی: /zāmās/

پشتو: /zalmay/

 

پانویس:

(1) درباره مکان دقیق هند و اروپاییان باستان، اختلاف نظر هست و هیچ فرضیه ای در این زمینه، اثبات پذیر نیست.

 

برای مطالعه بیشتر:

اشمیت، رودریگر؛ ‘راهنمای زبان های ایرانی’؛ انتشارات ققنوس، 1387

صفوی، کوروش؛ ‘آشنایی با تاریخ زبان های ایرانی’؛ انتشارات پژواک کیوان، 1386

ابوالقاسمی، محسن؛ ‘دستور تاریخی مختصر زبان فارسی’؛ انتشارات سمت، 1386

حسن دوست، محمد؛ ‘فرهنگ تطبیقی – موضوعیِ گویش ها و زبان های ایرانیِ نو’؛ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1389

کلباسی، ایران؛ ‘فرهنگ توصیفی گونه های زبانی ایران’؛ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1388

 

===

پیوند مقاله در خبرگزاری جمهوری اسلامی: http://www.irna.ir/fa/News/81450037/

در بحث…

زمان رضاخانی

نمایه – واژه ‘بحث’ در زبان فارسی، افزون بر معناهای اصلی اش، اندک اندک جای واژه های رده، بخش، زمینه و باره را هم می گیرد که گسترش این وضعیت، می تواند آسیب هایی به زبان وارد آورد.

 

**  معنای واژه بحث در عربی و فارسی

‘بحث’ واژه ای در فارسی امروز است که ریشه در زبان عربی دارد. عرب زبانان از این واژه به معنای ‘جست و جو’ و تفتیش و تحقیق استفاده می کنند؛ مانند زمانی که می گویند ‘کل انسان یبحث عن الحب’ (هر انسانی به دنبال محبت است).

همین واژه در عربی به معنای ‘گفت و گو’ نیز به کار می رود؛ مانند زمانی که می گویند ‘تباحث الجانبان حول العلاقات الثنائیة ‘ (دو طرف درباره روابط دوجانبه گفت و گو کردند).

اما در فارسی، ‘بحث’ به سه معنای ‘مشاجره’، ‘جدالِ منطقی’ و ‘سخن’ به کار رفته است. مشاجره زمانی است که مثلا گفته می شود ‘با دوستم بحثم شد’.

همچنین معنای دوم بحث، یعنی جدال منطقی را در این شعر از مولوی می بینیم:

درسی که عشق داد، فراموش کی شود؟

از بحث و از جدال و ز تکرار فارغیم

زمانی که مدیرانِ یک سازمان، مشکلات فراروی سازمان را بحث می کنند نیز در واقع دارند از معنای دوم (جدال منطقی) استفاده می کنند.

اما زمانی که سخنران می گوید ‘بحث را با یک پیشگفتار آغاز می کنیم’، منظورش معنای سوم بحث، یعنی سخن، است.

** معناهای نو و شگفت انگیز برای ‘بحث’

در چند سال اخیر، واژه ‘بحث’ در ادبیات رسمی و مطبوعاتی با معناهایی به کار رفته است که در زبان فارسی سابقه ندارد و می توان گفت نوعی بدعتِ زبانی به شمار می آید. از جمله، برخی گویشوران ‘بحث’ را به جای ‘رده’، ‘بخش’، ‘زمینه’، ‘درباره’ و حتی به صورت کاملا بی معنی و حشو به کار می برند!

در زیر به نمونه هایی از این نوآوری ها اشاره می شود:

1 – بحث به جای ‘رده’

«آقایانی که در فدراسیون هستند کسانی را به عنوان سرمربی و مربی انتخاب می کنند که با آن ها ارتباط خوبی دارند. در بحث ملی و قهرمانی که برای من آن اتفاق افتاد. در بحث باشگاهی و مربی گری نیز فرصت نیست در ایران کار کنم وگرنه دلم می خواهد تجربه ای را که کسب کرده ام را در اختیار جوانان ایرانی بگذارم.» (1)

در این متن، منظور از ‘در بحث ملی’ در رده ملی و منظور از ‘در بحث باشگاهی’، در رده باشگاهی است.

2 – بحث به جای ‘بخش’

«با توجه به اینکه دانشگاه صنعت نفت در پذیرش دانشجو در تمام مقاطع حساسیت سخت گیری های بسیار دارد و از رتبه های نخست آزمون های کشور نخبگان علمی را گل چین می کند این توان را به دانشگاه می دهد که در بحث آموزش با دشواری های زیاد برای پرورش متخصصان کارآمد روبرو نباشد. » (2)

به نظر می رسد منظور از بحث آموزش، ‘بخش آموزش’ باشد. همچنین پاراگراف بالا، سرشار از اشتباه های دستوری و نگارشی دیگر است که موضوع مقاله ما نیست.

3 – بحث به جای ‘زمینه’

«دکتر بهرامی نیز با اشاره به اینکه استان سابقه طولانی در بحث مدیریت بهینه مصرف آب را دارد گفت مردم استان یزد به خاطر بعد اعتقادی که دارند هدر دادن آب را اسراف می دانند و به همین خاطر در زمینه مصرف بهینه آب در کشور الگو هستند.» (3)

بدون توجه به اشکال های نگارشی، مانند اضافی بودن ‘را’ در پایانِ نخستین جمله، به نظر می رسد منظور از ‘سابقه طولانی در بحث مدیریت بهینه مصرف آب’، همان ‘سابقه طولانی در زمینه مدیریت بهینه مصرف آب’ باشد. ضمن آنکه اگر این واژه به کلی حذف و گفته می شد ‘سابقه طولانی در مدیریت بهینه مصرف آب’ هیچ اشکالی پیش نمی آمد.

4 – بحث به جای ‘باره’

« (آقای …) ضمن تقدیر و تشکر از حضور مدعوین در این جلسه شرایط اعضای هیات امنا را توضیح و سپس سخنانی در بحث وقف ایراد نمودند.» (4)

در اینجا نیز به نظر می رسد منظور از ‘سخنانی در بحث وقف’، ‘سخنانی درباره وقف’ باشد. همچنین فعل ‘دادند’ در جمله نخست، بدون قرینه حذف شده است.

5 – بحث به صورت ‘حشو و اضافی’

«در ادامه فرماندار شهرستان ارزوئیه طی سخنانی ضمن تشکر از اقدامات دستگاه ها و سازمان های عضو ستاد هماهنگی مدیریت بحران گفت: در بحث مدیریت بحران، پیشگیری از بحران و آمادگی برای مقابله با بحران از اهمیت خاصی برخوردار است.» (5)

در اینجا اصلا نیازی نبود گفته شود ‘در بحث مدیریت بحران’ و عبارت ‘در مدیریت بحران’ کفایت می کرد.

نمونه ای دیگر از ‘بحث’ اضافی و حشو:

«پس از اکتشاف نفت در ایران و ایجاد بزرگ ترین پالایشگاه جهان در آبادان و بهره برداری از صنایع بالادستی و پایین دستی، همواره بومی کردن مهندسی این صنعت مورد دغدغه برنامه مدیران بود به همین دلیل دانشکده نفت آبادان ابتدا در سال 1318 به نام انستیتو نفت آبادان به عنوان اولین واحد آکادمیک تخصصی و فنی در بحث صنعت نفت با هدف تامین نیروی فنی و انسانی متخصص صنعت نفت ایران آغاز به کار کرد. پس از آن به عنوان دانشکده نفت آبادان فعالیت داشت.» (2)

** گسترش معنایی خوب و گسترش معنایی بد

از نظر زبانشناسی، بسط یا گسترش معنایی (extension) یکی از فرآیندهای طبیعی در زبان است. واژه ‘holiday’ (تعطیلات)، نمونه ای جالب از گسترش معنایی در زبان انگلیسی به شمار می آید. ‘holiday’ در اصل، به معنای ‘روز مقدس’ بود و به هفتمین روز هفته که در مذاهب ابراهیمی ویژه استراحت و انجام فرایض دینی است، گفته می شد. اما کم کم معنای نخستینِ این واژه بسط پیدا کرد تا آنکه از اواسط قرن نوزدهم، شهروندان بریتانیایی، از همین واژه برای اشاره به تعطیلات تابستانی مدارس نیز استفاده کردند. و بالاخره در سال 1937، عبارت Happy Holiday (تعطیلات مبارک) برای اشاره به تعطیلات کریسمس روی بسته های سیگارِ ‘کَمِل’ در ایالات متحده نقش بست. امروزه holiday به هر تعطیل رسمی در زبان انگلیسی گفته می شود.

زیراکس (xerox) و کلینکس (kleenex) که در اصل نام تجاری دو کالا است، زمانی که به معنای کپی گرفتن یا دستمال کاغذی به کار رود، نمونه هایی از گسترش معنایی در زبان انگلیسی خواهد بود.

بنابراین، گسترش معنایی به خودیِ خود، طبیعی است؛ مشروط برآنکه واژه ای معادل آن معنای نو در زبان وجود نداشته باشد. یعنی زبان انگلیسی چون هیچ واژه ای برای تعطیلات نداشت، ‘روز مقدس’ را بسط داد. وضعیت برای زیراکس و کلینکس هم کمابیش همین گونه است. نکته ظریف اینجاست: امروز که واژه های photocopy برای فتوکپی و tissue برای دستمال کاغذی رواج پیدا کرده است، کمتر کسی در کشورهای انگلیسی زبان از واژه های زیراکس و کلینکس با معنای بسط داده شده اش استفاده می کند.

** آسیب های گسترش معناییِ افسارگسیخته

گسترش معنایی اگر در هر ‘جامعه ای از گویشوران’ به یک عادت تبدیل شود، دو آسیبِ بزرگ را برای آن جامعه به همراه خواهد داشت:

1- گسستِ زبانیِ میان نسلی: چنانکه در متن بالا دیدیم، واژه ‘بحث’ به سادگی می تواند چهار واژه زبان فارسی را نابود کند. اگر قرار باشد گسترش معنایی به عادتی افسارگسیخته تبدیل شود، دیری نخواهد پایید که نسل های آینده ایران، نتوانند کتاب ها و رسانه های نسل ما را بخوانند و تماشا کنند و با آنها ارتباط برقرار کنند. به زبان دیگر، همان احساسی را که ما امروز از خواندن مثلا ‘کلیله و دمنه’ داریم، تا چند دهه دیگر، ایرانیان از خواندن مقاله های ما خواهند داشت.

2 – ضعف آموزش زبان فارسی به غیرفارسی زبانان: سخت ترین کار برای زبان آموز این است که واژه ای بیاموزد که چندین معنا دارد و همزمان، همه معناهای آن کاربردی و عام هستند. برای مثال کاربرد واژه های take و make را در نظر بگیرید. به جرات می توان گفت بسیاری از دانش آموختگانِ ایرانیِ زبانِ انگلیسی در مقطع دکترا هم در کاربرد این دو واژه گاه دچار مشکل می شوند.

همین وضعیت در زبان فارسی نیز وجود دارد. شما ناچارید هنگام تدریسِ روشِ ‘جمع بستن اسم’ به یک غیرفارسی زبان، یا از او بخواهید که همه اسم ها را تنها با دو نشانه فارسی (-ها و -ان) جمع ببندد که کار خوبی هم هست؛ و یا از او بخواهید که یکی از این دو کار را انجام دهد:

الف- روش جمع بستن همه اسم های فارسی را تک تک حفظ کند.

ب – ریشه شناسی بخواند. سپس واژه هایی که ریشه فارسی دارند را به روش فارسی جمع ببندد و واژه هایی که ریشه عربی دارند را حفظ کند که به کدام روشِ جمعِ عربی در فارسی مصطلح شده اند.

حال اگر قرار باشد یک واژه مانند ‘بحث’، 5 یا 6 معنای کاربردی و مهم داشته باشد، همین مشکل را برای آموزش زبان فارسی به غیرفارسی زبانان ایجاد خواهد کرد و هرچه تعداد اینگونه واژه ها بیشتر باشد، کار دشوارتر خواهد شد.

 

منابع:

(1):

http://isna.ir/fa/news/93092615303/%DA%A9%D9%88%DA%86-%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%AF%D9%87-%D9%86%D8%A7%DA%A9%D8%A7%D9%85-%D9%88%D8%B2%D9%86%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%A2%D8%B0%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86

(2):

http://www.put.ac.ir/DesktopModules/News/NewsView.aspx?TabID=1&Site=PUT&Lang=fa-IR&ItemID=4034&mid=16149&wVersion=Staging

(3):

http://ystp.ac.ir/-/%D9%BE%D9%86%D9%84-%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D9%85-%D9%86%D9%82%D8%B4-%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%B4-%D9%88-%D9%81%D9%86%D8%A7%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D8%AA-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9-%D8%A7%D8%A8

4:

http://asredena.com/fa/news/5628/%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D9%84%D8%B3%D9%87-%D8%AA%D8%B9%D9%8A%D9%8A%D9%86-%D9%87%DB%8C%D9%90%D8%A3%D8%AA-%D8%A7%D9%85%D9%86%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B1%DA%86%D9%87-%DA%AF%D8%B0%D8%B4%D8%AA

(5):

http://www.orzueeyeh.kr.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=202:1393-07-16-09-05-03&catid=2:1392-07-11-13-03-21&Itemid=2

 

این مقاله نخستین بار در خبرگزاری رسمی کشور منتشر شد: ایرنا

اسرار محمد قاضی در ترجمه

پژوهش و نگارش: زمان رضاخانی

«…پس از آن، با همان لباس ژنده و مندرس، پی کار خود می رفت و چند دینار گدایی می کرد و قرص نان خشکیده خود را می خورد و کتک مقرری را در خانه نوش جان می کرد و آنگاه بر پاره حصیرِ خودش دراز می کشید و جاه و جلال رویایی خود را در افکار و خیالاتِ خوشِ شب، از سر می گرفت.»

متن روان و گیرایی که خواندید، نه یک اثر اصیل در ادبیات فارسی، بلکه بخشی از ترجمه زنده یاد ‘محمد قاضی’ از کتاب شاهزاده و گدا، اثر ‘مارک تواین’ بود:

After which, he would go forth in his rags and beg a few farthings, eat his poor crust, take his customary cuffs and abuse, and then stretch himself upon his handful of foul straw, and resume his empty grandeurs in his dreams.

برگردان سطحی پاراگراف به فارسی، در واقع می بایست چیزی شبیه به این می شد:

«…پس از آن، او در حالی که لباسی مندرس بر تن داشت، ادامه می داد و شندرغاز گدایی می کرد، نان خشکیده و ناچیزش را می خورد، سیلی و بدرفتاری های همیشگی اش را دریافت می کرد و سپس روی حصیرهای کثیفش دراز می کشید و عظمت پوچ خود را در روایاهایش از سر می گرفت.»

باید پذیرفت که این برگردانِ ناجور، در ظاهر، به متن اصلی انگلیسی نزدیک تر است. اما خواننده ای که ترجمه کتاب را می خواند، متن اصلی را برای مقایسه در دست ندارد و در نتیجه، تنها ‘ناجور بودن متن’ در چشم او خودنمایی خواهد کرد.

در این مقاله برآنیم تا به مناسبت 8 مهر، روز جهانی ترجمه و مترجم، به عوامل شیوایی و زیبایی در ترجمه های زنده یاد محمد قاضی (۱۲ مرداد ۱۲۹۲ در مهاباد – ۲۴ دی ۱۳۷۶ در تهران) بپردازیم .

اما قاضی چه کار کرده است که متن فارسیِ داستان، همان اندازه به دل مخاطب ایرانی می نشیند که متن انگلیسی اش خواننده آمریکایی را جذب می کند؟ در ترجمه قاضی، سازگاری فرهنگی (تبدیل شندرغاز پول به چند دینار) دیده می شود. او همچنین شیوایی کلام در فارسی را با تبدیل ‘نان خشکیده و ناچیز’ به ‘قرص نان خشکیده’ تداوم می بخشد و به این نکته هم توجه دارد که در فارسیِ شیوا، نمی شود ‘سیلی و بدرفتاری همیشگی را دریافت کرد’، اما می شود ‘کتک مقرری را نوش جان کرد’؛ به این اصل، قاعده همنشینی در زبان (collocation) گفته می شود؛ یعنی کدام واژه ها در زبان مقصد، کنار یکدیگر زیباتر هستند و می توانند به کار روند. ‘پاره حصیر’ هم قطعا همان معنای ‘حصیرهای کثیف’ را می رساند؛ با این تفاوت که وزن و ادبیاتِ روان داستان را نیز حفظ می کند.

در خط نخست پاراگراف، قاضی واژه ‘کار’ را خودش به جمله افزوده است. در زبان انگلیسی، go forth دقیقا به معنای ادامه دادن چیزی است که پیش از آن، بدان اشاره شده بود. اما در فارسی می بایست واژه ای افزوده می شد تا مخاطب بتواند مفهوم را درک کند. به این اضافه کردن واژه برای انتقال درست ترِ معنا، افزودن (addition) گفته می شود.

‘سازگاری فرهنگی’ که بالاتر بدان اشاره شد، یکی از عناصری است که خواننده فارسی زبان را به خود جذب می کند و در همه ترجمه های قاضی نیز دیده می شود؛ مثلا در این جمله از کتاب ‘قلعه ملویل’ اثر ‘روبر مرل’ وی از دو زبانزد فارسی و ایرانی استفاده کرده است: «…به علاوه، این ‘تکرار مکررات’ همراه با صحنه های ‘ننه من غریبم’ی است که من از آن بیزارم…»

هرچند شاید در برخی موارد، این ‘سازگارسازی’ آنقدر پررنگ شده باشد که کاندیدای مناسبی برای نقد شدن یا دست کم، بحث شدن هم باشد؛ از جمله، پاراگرفت زیر از کتاب ‘در زیریوغ’، اثر ‘ایوان وازوف’:

«مارکو از امر تربیت، درک عملی و مخصوص به خود داشت. از مردان قدیمیِ کم سواد بود، اما با عقل ذاتیِ سلیمی که داشت، درباره سرشت آدمیان اشتباه نمی کرد و می دانست که الانسانُ حریصٌ بما مُنِع. بدین گونه، او برای آنکه بچه هایش را از وسوسه دزدی برهاند، کلید صندوقی را که پولهایش در آن بود، به ایشان می سپرد.»

متن انگلیسی داستان:

‘ Marko was a thoroughly practical man. His education had been but slight—he was of the old regime—but thanks to his natural common sense, he understood human nature well, and knew that people always hanker most after what is forbidden. For the same reason he always entrusted his

children with the key of his money-chest, so as to prevent any inclination to theft.’

برگردان سطحی پاراگراف به فارسی، در واقع می بایست چیزی شبیه به این می شد:

«مارکو مردی کاملا عملگرا بود. او تحصیلات کمی داشت – متعلق به تفکر اجتماعی قدیم بود – اما به خاطر نبوغ ذاتی که داشت، طبیعت بشر را بخوبی درک می کرد و می دانست که انسان ها همیشه به آنچه ممنوع است، بیشترین ولع را دارند. به همین دلیل، او همیشه کلید صندوق پولهایش را به فرزندانش می سپرد تا از تمایل آنها به دزدی جلوگیری کند.»

در متن ترجمه فارسی، یک حدیث معروف از امام علی (ع) جایگزین این جمله شده است که ‘انسان ها همیشه به آنچه ممنوع است، بیشترین ولع را دارند’. از نظر فنی می شود در این باره بحث کرد، اما در عمل، کارهایی از این دست، سبب می شد که خوانندگان ایرانی در داستان های ترجمه شده بوسیله محمد قاضی غرق شوند و احساس بیگانگی نکنند.

اما شکستن جملات برای شیواتر شدن آنها در زبان فارسی، و به ویژه، حذف جمله معترضه درون خط تیره (–) و افزودن واژه ‘قدیمی’ به جای آن، یکی از برجسته ترین ویژگی هایی است که در ترجمه پاراگراف بالا دیده می شود.

قاضی این درجه از مهارت در ترجمه را ظاهرا به تدریج کسب کرده است. ترجمه کتاب ‘سپید دندان’، اثر ‘جک لندن’، اگرچه خوب و ارزشمند بود، اما به اندازه ‘شاهزاده و گدا’ روانی و شیوایی نداشت. ‘قاضی’ پس از شاهزاده و گدا، در ترجمه ‘شازده کوچولو’، اثر ‘آنتوان سنت دو اگزوپری’، استادی خود را اینبار در ادبیات کودک اثبات کرد. پاراگراف زیر، بریده ای از شازده کوچولو است:

«بنابراین ناچار شدم شغل دیگری برای خود انتخاب کنم، و این بود که خلبانی یاد گرفتم. من به همه جای دنیا کم وبیش پرواز کردم و براستی که جغرافی خیلی به دردم خورد. در نگاه اول می توانستم چین را از آریزونا تشخیص بدهم و این، اگر آدم به شب راه را گم کرده باشد، خیلی فایده دارد.»

در متن اصلی، ‘گوینده’ کودکی است که با زبان فاخر سخن می گوید و محمد قاضی این ادبیات طنزآمیز ‘کودکانه- بزرگانه’ را چنانکه در بالا مشاهده کردید، کاملا به فارسی انتقال داده است. متن انگلیسی اینچنین است:

So then I chose another profession, and learned to pilot airplanes. I have flown a little over all parts of the world; and it is true that geography has been very useful to me. At a glance I can distinguish China from Arizona. If one gets lost in the night, such knowledge is valuable.

و اگر قرار بود این پاراگراف را صرفا به فارسی برگردانیم، ترجمه ما چیزی شبیه به این می شد: «بنابراین سپس من شغل دیگری انتخاب کردم و خلبانی هواپیما را یاد گرفتم. من بر فراز همه جای دنیا کمی پرواز کرده ام و این راست است که جغرافیا بسیار برایم مفید بوده است. در یک نگاه، من می توانم چین را از آریزونا تشخیص دهم. اگر کسی در شب گم شود، چنین دانشی ارزشمند خواهد بود.»

در ترجمه قاضی، عبارت ‘ناچار شدم’ در آغاز بند، به این دلیل است که در پاراگراف پیشین، گوینده توضیح می دهد که آدم بزرگ ها از او خواسته بودند دست از نقاشی کردن بردارد و بیشتر به جغرافیا و حساب و تاریخ و دستور بپردازد. به زبان دیگر، ‘ناچار شدم’ نقش پیوستگی (cohesion) میان پاراگراف ها را ایفا می کند.

عبارت های ‘این بود که’ و ‘به دردم خورد’ نیز وجه کودکانه متن را آشکار می سازد؛ یعنی باعث ‘تناسب ترجمه با سبک به کار رفته در متن اصلی’ می شود.

** عناصر برجسته در ترجمه محمد قاضی

چنانکه در تحلیل های بالا دیده می شود، ‘درستی’ و ‘معنا بنیاد بودن’، دو ویژگی اصلی در ترجمه های محمد قاضی بوده است. ‘درستی’ به صحیح بودن درکِ مترجم از متن اصلی و بیان صحیح آن در متن فارسی اشاره دارد و ‘معنا بنیاد بودن’ یعنی مترجم، ساختار زبان را برای زیباتر و شیواتر رساندنِ معنا تغییر می دهد، اما تغییر معنا برای حفظ ساختار را مجاز نمی شمرد.

سازگارسازی فرهنگی و زبانی، حفظ قواعد همنشینی (collocation) و پیوستگی متن (cohesion) نیز در جایجای آثار این مترجم برجسته دیده می شود.

** فرجام سخن

قاضی متعلق به نسل طلایی مترجمان ایران بود؛ نسلی که در آن، زنده یاد ‘پرویز مرزبان’ خود را مقید به ترجمه آثار حوزه هنر و تمدن می دانست و کمتر سراغ ترجمه داستان می رفت و قاضی، خود را مقید به ترجمه داستان می دانست و کمتر وارد حوزه های غیرتخصصی اش می شد. دهها اثر از ادبیات فاخر جهان، از دون کیشوت، سپید دندان و شاهزاده و گدا بگیرید تا شازده کوچولو، مادام بواری، باخانمان و زوربای یونانی به همت ترجمه های خوب ‘قاضی’ وارد زندگی و خاطره مردم ایران شد.

شاید شرایط بازار نشر و کتاب، عاملی برای آشفتگی ترجمه های امروزی باشد، اما فراموش نکنیم که دلایلی هم وجود دارد که انتظار داشته باشیم ترجمه های امروزی نسبت به دوران محمد قاضی از کیفیت بالاتری برخوردار باشد: یکی اینکه امروز جمعیت ایران نزدیک به 80 میلیون نفر است که اکثرا باسواد هستند. در دوران جوانی محمد قاضی، جمعیت ایران 30 میلیون نفر بود که اکثرا بیسواد بودند! دیگر اینکه در دوران جوانی محمد قاضی، ‘مترجمان’ دانش آموخته رشته مترجمی نبودند. امروزه تحصیل در رشته های مترجمی زبان، قاعدتا، باید به افزایش کیفیت ترجمه در کشور منجر شود.

و کلام آخر اینکه «جولیان هاوس» در کتاب ‘Translation’ چاپ آکسفورد، مطالعه اثر ترجمه شده را به ‘تماشای طرح قالی از پشت’ و ‘بوسیدن کسی از روی دستمال کاغذی’ تشبیه می کند؛ تجربه کننده هم طرح قالی را دیده است و هم فرد را بوسیده است، اما نه قالی را واقعا دیده است و نه آن کس را واقعا بوسیده است!! در واقع، مترجم روایت کننده یک تجربه است و این تجربه می تواند آنچنان بد روایت شود که خواننده را دلسرد کند یا آنچنان خوب روایت شود که خواننده خود را در بطن آن تجربه احساس کند. راز بزرگ ترجمه های محمد قاضی این بود که می کوشید مخاطب را به بطن تجربه بکشاند.

*** *** ***

این مقاله نخستین بار در خبرگزاری رسمی کشور منتشر شده است: http://www.irna.ir/fa/News/81330584