زبان های آفريقايی،

حدود 2000 زبان در اين  گروه  بزرگ  جای  می گيرند و بدین ترتیب، قاره آفریقا دارای بیشترین تنوع زبانی در میان همه قاره ها است. البته،  از میان زبان های آفریقایی، تنها 50 زبان وجود دارد که بيش از پانصد هزار نفر بدان سخن می گويند و بقيه زبان ها، تنها در ميان يک قبيله يا در يک منطقه کوچک  رايج است. یکی از کم گویش ترین زبان ها، Hadza است که حدود 200 نفر در کشور تانزانیا از آن استفاده می کنند.

بدون در نظر گرفتن زبان عربی، زبان های سوواحيلی (Swahili) با 50 میلیون نفر و هوسايی (Hausa) با 25 میلیون نفر، رايج ترين زبان های آفريقايی به شمار می روند.

ژورف گرينبرگ، زبان شناس آمريکايی، در سال 1963 برای اولين بار، دسته بندی جامعی از خانواده های زبان های آفريقايی ارايه داد:

1)     خانواده زبان های نيجر- کنگو

2)     خانواده زبان های آفريقاسيايی

3)     خانواده زبان های نيل و صحرايی

4)     خانواده زبان های خويسان

خانواده زبان های نيجر- کنگو

اين  گروه،  بزرگترين  خانواده  زبان های آفريقايی به شمار می رود. بيش از 400 ميليون نفر در آفريقا به زبان های نيجر- کنگو سخن می گويند.

زبان مادر نيجر- کنگو، 5000 هزار سال پيش وجود داشته و پس از آن، به تدريج به هفت زير گروه تقسيم شده است. اين هفت زير گروه را ما امروزه  به نام های بنو- کنگو، آتلانتيک غربی، مانده، ولتايی، کوا، آداماوا و کُردوفانی می شناسيم.

زبان بنو- کنگو، مهمترين زير گروه خانواده زبان های نيجر- کنگواست. بيش از نود ميليون نفر،  به  يکی  از شاخه های  اين  زير گروه،  به نام «بانتو»، سخن می گويند. زبان های «زولو» ، «سوواحيلی» و «کيکنگو» جزو شاخه بانتوهستند.

همه زبان های خانواده نيجر- کنگو، به استثنای سوواحيلی و فولفولده، آهنگين (يا بقول زبان شناسان Tonal يا نواختی) است. بدين معنی که با تغيير آهنگ بيان، معنی واژه تغيير می کند. برای نمونه، در زبان Yoruba،  واژه «بی»، اگر با آهنگ متوسط  خوانده شود، يعنی زاياندن بچه (قابلگی) و اگر با آهنگ آرام خوانده شود، يعنی بالا آوردن (استفراق کردن) و اگر با آهنگ بالا خوانده شود، يعنی پرسيدن!  در زبان بامبارا، واژه «با» را اگر با آهنگ بالا بخوانيم، يعنی “رودخانه” و اگر با آهنگ پايين بخوانيم، يعنی “بز”!

در زبان های زيرگروه بنو- کنگو، پيشوندها و پسوندها نقش مهمی ايفا می کنند. چنانکه پيشوند های فعل، نشاندهنده «چه کسی»، «چه هنگام» و «چه چيزی» هستند و پسوندها، بيشتر نقش دستوری دارند (مثلا صيغه مجهول می سازند و…). برای نمونه، در زبان سوواحيلی، جمله «او دارد برای من غذا می پزد» را با يک کلمه، می توان گفت : «آنانيپيکيا»!!

همچنين، مفرد يا جمع بودن اسم را پيشوند آن معين می کند. برای نمونه، m و wa در زبان سوواحيلی  و نيز umu و aba  در زبان زولو  به ترتيب، نشانه مفرد و جمع هستند. اکنون با در نظر گرفتن ريشه tu (به معنای فرد) می توان حدس زد که در زبان سوواحيلی، mtu يعنی يک نفر و watu يعنی مردم. همچنين در زبان زولو، umutu يعنی يک نفر و abatu يعنی مردم.

بعنوان یک نمونه دیگر، به نقش پیشوند «wa» در این جمله سوواحیلی توجه کنید: watu wazuri wataenda. این جمله یعنی انسان های خوب خواهند رفت.

انسان ها = tu

خوب = zuri

خواهند رفت = ta-enda

در واقع فعل و صفت باید با گروه اسمی که به آن اشاره دارند هماهنگ باشند.

نمونه ای دیگر از هماهنگی همه  اجزای سخن (parts of speech) با اسم در زبان های شاخه بانتو: جمله « اين صندلیِ خوب، شکسته است» در زبان سوواحيلی اينگونه بيان می شود: “kiti hiki kizuri kimevunjika”  و جمله «اين صندلی های خوب، شکسته اند” اينگونه: “viti hivi vizuri vimevunjika”. 

 نقشه زیر (از ویکیپدیا)، پراکندگی زبان های این خانواده در قاره آفریقا را نشان می دهد:

چند نکته جالب درباره زبان سوواحيلی

چنانکه پيشتر اشاره شد، زبان سوواحيلی، گسترده ترين زبان اصيل آفريقايی است. به همين دليل، اين زبان را گاهی نماد آفريقا می دانند؛ چنانکه در فيلم کارتونی «شير شاه»، نام فرزند پادشاه، «سيمبا» بود که در زبان سوواحيلی يعنی «شير»؛ و يا در آوازی که آن خوک و دوستش همخوانی می کردند، عبارت “هاکونا ماتاتا” وجود داشت که يعنی “عيبی ندارد” يا در اصطلاح: “خيالی نيست”.

جالب است بدانيد که بسياری از واژگان سوواحيلی، ريشه عربی و فارسی دارند. اين امر، بواسطه رفت و آمد بازرگانان ايرانی به کشورهای آفريقايی (در زمانهای دور) رخ داده است.

با توجه به توضيحاتی که درباره پيشوندها و پسوندها دادم، مشخص شد که در زبان های زيرگروه  بنو- کنگو، تعداد کلمات يک جمله، بسيار کمتر از واژگان يک جمله در زبان های هند و اروپايی است. اما اگر قرار باشد  يک “عدد”، در جمله بيايد، آنوقت شرايط عوض می شود!  برای نمونه عدد 39 که در زبان های فارسی و انگليسی، تنها سه بخش دارد، در زبان سواحيلی، هفت بخش است:

Thelathini na tisa

ضرب المثل سوواحيلي: عشق كور است!

ضرب المثل زولو: ukuzala ukuzelula amathambo . يعني ”بچه دار شدن، تقويت استخوان است“ يا ”بچه استخوان را قوي مي كند“! اين ضرب المثل بر اهميت بچه ي بيشتر تاكيد مي كند. زياد جدي نگيريد!!

ضرب المثل يوروبايي: اگر خبيثان رستگار شوند و پرهيزگاران عذاب كشند، انسان به نيكوكاري بي علاقه مي شود.

 خانواده زبان های آفريقاسيايی (Afro-Asiatic Family)

حدود 300 ميليون نفر در شمال آفريقا، سومالی، اتيوپی، اريتره و پيرامون درياچه چاد، به اين زبان سخن می گويند. اين خانواده، به پنج زيرگروه زبان های «چادی»، «سامی»، «بربری» (berber)، «کوشي» (Cushitic) و «مصری» و اوموتی (Omotic)  تقسيم می شود. زبان مادر اين خانواده که «سامی کهن» ناميده می شود، حدود 6000 سال پيش، شروع به تقسيم شدن نمود.

خانواده ي زبان هاي آفريقاسيايي 250 زبان را دربر گرفته و به زير خانواده هاي زير تقسيم مي شود:

1)   سامي: عربي، عبري (زبان رسمي اسرائيل)، امحاري (زبان رسمي اتيوپي)، و زبان هاي باستاني چون آشوري و بابلي، آكدي، آرامي (كه حضرت عيسي بدان سخن مي گفت)، فينيقيه اي، و…

2)   مصري: اين زبان در حال حاضر وجود ندارد. شايد چون كساني مثل فردوسي، حافظ، سعدي، و… در مصر وجود نداشتند تا زبان ملت شان را حفظ كنند. آخرين گويش از زبان مصري كه قبطي (Coptic) نام داشت در حدود قرن چهاردهم ميلادي از ميان رفت و اكنون مصريان به زبان عربي كه زباني سامي است سخن مي گويند.

3)   بربري: اين زيرخانواده با 11 میلیون گویشگر، زبان توارق (Tuareg یا Tamarshak) و ديگر زبان هاي شمال و شمال باختري آفريقا را شامل مي شود. بيشتر كساني كه به زبان هاي بربري سخن مي گويند، عربي را نيز مي دانند و حتي زبان بربري را نيز با خط عربي مي نويسند.

4)   كوشي: زبان اُرومينگا (در كنيا و جنوب اتيوپي) كه با خط اتيوپيايي نوشته مي شود و زبان سومالي كه با البفاي لاتين نوشته مي شود، جزو اين زيرخانواده است.

5)   چادي: اين زيرخانواده با یکصد زبان در آفريقاي مركزي و باختري و رايج است و حدود 30 میلیون نفر بدان سخن می گویند. مهمترين زبان اين زيرگروه، ”هوسايي“ است كه زبان مادري ساكنان شمال نيجريه و مناطق اطراف آن است. اهميت اين زبان در اين است كه بسياري از مردم نواحي مركزي و باختري آفريقا كه به زبان هاي ديگري سخن مي گويند نيز زبان هوسايي را نيز مي دانند. زبان هوسايي بطور سنتي با خط عربي نوشته مي شد، اما در گذر قرن بيستم اين خط به تدريج جاي خود را به خط لاتين داد.

6) اوموتی: زمانی این زیرخانواده که در فلات Omo در اتیوپی استفاده می شود را جزو زبان های کوشی می دانستند.

ضرب المثل عربي (اين ضرب المثل را عرب ها از پيامبر (ص) دارند، زياد حيرت زده نشويد!!): خياركم، خياركم لنسائهم. يعني: بهترين هاي شما كساني هستند كه براي زنان شان بهترين باشند. 

 نقشه زیر (از ویکیپدیا) پراکندگی زبان های آفریقاسیایی را نشان می دهد:

خانواده زبان های نیل و صحرایی (Nilo-Saharan)

 18 تا 30 ميليون نفري كه به يكي از زبان هاي اين خانواده سخن مي گويند، در خاور صحراي بزرگ آفريقا، شمال دره ي نيل، اطراف درياچه ي ويكتوريا، و جمهوری دموکراتیک کنگو ساكن هستند. زيرخانواده هاي نيل و صحرا عبارتند از:

      1) نيلوتيك (Nilotic): بزرگترين زيرخانواده ي نيل وصحرا است و زبان Luo (دركنيا)، ماساي (در كنيا و تانزانيا)، و نوبيان (در دره ي نيل در بخش هايي از سودان و مصر) را شامل مي شود. ديگر زبان هاي متعلق به اين زيرخانواده در چاد، اتيوپي، اوگاندا، جمهوري دموكرات كنگو (زئير)، و جمهوري آفريقاي مركزي بطور پراكنده استفاده مي شوند.

      2) سونگهاي (Songhai): در كرانه ي رود نيجر در كشورهاي مالي و ميجر.

      3) صحرايي (Saharan): شامل زبان كانوري در نيجريه، تِدا در صحراي مركزي، و Zaghawa در چاد و سودان.

      4) مابان (Maban): در چاد.

      5) كُمان (Koman): در بخشي از مناطق مرزي ميان اتيوپي و سودان.

      6) فور (Fur): در استانِ Darfur در سودان.

زبان هاي نيل و صحرايي، همچون زبان هاي نيجر- كنگو، نواختي هستند. در بعضي از زبان هاي گروه يادشده، هم پيشوند و هم پسوند و در برخي تنها پسوند به فعل افزوده مي شود، اما بر عكسِ زبان باتو(در نيجركنگو)، همخواني صرفي در اسم وجود ندارد.

خانواده زبان های خویسان (Khoisan)

خانواده ي كويسان حداکثر 30 زبان را در بر مي گيرد، 200 تا 300 هزار نفر بدانها سخن مي گويند و دو زيرگروه دارد:

1)   خويسانِ آفريقاي جنوبي: شامل زبان هاي ناما و نارون (Naron) كه در صحراي كالاهاري و اطراف آن در آفريقاي جنوبي و نيز در ناميبيا و جنوب باختري بوتسووانا بدان ها سخن گفته مي شود.

2)      خويسانِ آفريقاي خاوري: شامل Sandawe و Hadza كه هر دو در تانزانيا بكار مي روند.

زبان هاي اين گروه، ويژگيِ دَمي دارند، يعني click language هستند. حتی در بعضی از زبان های خویسان، تقریبا همه واژه ها با یک کلیک آغاز می شود. کلیک ها 2 گونه اند؛ یکی آنهایی که با قرار دادن زبان روی نرم کام (قسمت پسین کام) و مکش هوا ایجاد می شود؛ و دیگری آنهایی که با قرار دادن لب ها روی هم، مکش هوا، و بازکردن ناگهانی لب ها بوجود می آید.

بيشتر زبان هاي اين خانواده، از ساختارِ ”فاعل- گزاره- مفعول“ پيروي مي كنند. 

دیدگاه‎ها مسدود است